आपण जेव्हा भव्य आणि उंच पर्वत पाहतो, तेव्हा आपल्या मनात आश्चर्य निर्माण होते. हे अवाढव्य डोंगर कसे तयार झाले असतील? यामागे कोणती शक्ती असेल? या प्रश्नांची उत्तरे भूगर्भशास्त्रात दडलेली आहेत आणि ती अत्यंत रंजक आहेत. इंस्टाग्राम रीलमध्ये दाखवल्याप्रमाणे, पर्वतांची निर्मिती ही एक गुंतागुंतीची आणि लाखो वर्षे चालणारी प्रक्रिया आहे, ज्यामध्ये 'टेक्टोनिक प्लेट्स' (Tectonic Plates) महत्त्वाची भूमिका बजावतात. चला तर मग, ही प्रक्रिया सोप्या भाषेत समजून घेऊया.
टेक्टोनिक प्लेट्स म्हणजे काय?
आपल्या पृथ्वीचा बाहेरील कडक थर, ज्याला भूकवच (Crust) म्हणतात, तो एकसंध नाही. तो अनेक मोठ्या आणि लहान तुकड्यांमध्ये विभागलेला आहे. या तुकड्यांना 'टेक्टोनिक प्लेट्स' म्हणतात. या प्लेट्स पृथ्वीच्या आत असलेल्या वितळलेल्या मॅग्माच्या थरावर (Mantle) तरंगत असतात आणि अतिशय हळू गतीने (वर्षाला काही सेंटीमीटर) सतत सरकत असतात. या प्लेट्सच्या हालचालीमुळेच भूकंप, ज्वालामुखी आणि पर्वतांची निर्मिती होते.
पर्वतांच्या निर्मितीचे मुख्य प्रकार:
पर्वतांची निर्मिती मुख्यत्वेकरून तीन प्रमुख प्रक्रियांमुळे होते:
१. घडीचे पर्वत किंवा वली पर्वत (Fold Mountains)
जेव्हा दोन टेक्टोनिक प्लेट्स एकमेकांवर आदळतात, तेव्हा पर्वतांची निर्मिती होते. ही सर्वात सामान्य प्रक्रिया आहे. आदळणाऱ्या प्लेट्सच्या स्वरूपानुसार याचे तीन उपप्रकार आहेत:
* दोन खंडीय प्लेट्सची टक्कर (Continental-Continental Collision): जेव्हा दोन खंडीय
(जमिनीच्या)
प्लेट्स एकमेकांना येऊन मिळतात, तेव्हा त्यापैकी कोणतीही प्लेट सहज खाली जात नाही. त्यामुळे प्रचंड दाब निर्माण होऊन भूकवच दुमडले जाते आणि वर उचलले जाते. यातूनच जगातील सर्वात उंच पर्वतरांगा तयार होतात.
* उदाहरण: हिमालय पर्वत. सुमारे ५ कोटी वर्षांपूर्वी, भारतीय प्लेट युरेशियन प्लेटला येऊन धडकली. या महाकाय टक्करीतूनच हिमालयाची निर्मिती झाली आणि ही प्रक्रिया आजही सुरू असल्यामुळे हिमालयाची उंची किंचित वाढत आहे.
* एक सागरी आणि एक खंडीय प्लेटची टक्कर (Oceanic-Continental Collision): जेव्हा एक सागरी (oceanic) प्लेट आणि एक खंडीय (continental)
प्लेट एकमेकांवर आदळतात, तेव्हा सागरी प्लेट वजनाने जड असल्यामुळे खंडीय प्लेटच्या खाली सरकते (याला Subduction म्हणतात). या प्रक्रियेत भूकवच वर उचलले जाते आणि खाली गेलेल्या प्लेटच्या वितळण्यामुळे तयार झालेला मॅग्मा ज्वालामुखीच्या रूपात बाहेर येतो.
* उदाहरण: दक्षिण अमेरिकेतील अँडीज पर्वतरांग.
* दोन सागरी प्लेट्सची टक्कर (Oceanic-Oceanic Collision): जेव्हा दोन सागरी प्लेट्सची टक्कर होते, तेव्हा एक प्लेट दुसऱ्या प्लेटखाली सरकते. यातून समुद्राच्या तळावर ज्वालामुखीचा उद्रेक होतो आणि कालांतराने ही ज्वालामुखी पर्वतांची बेटे (Volcanic Island Arcs) समुद्राच्या वर येतात.
* उदाहरण: जपान आणि फिलिपिन्स बेटे.
२. ज्वालामुखी पर्वत (Volcanic Mountains)
जेव्हा पृथ्वीच्या आतून तप्त मॅग्मा, राख आणि वायू पृष्ठभागावर येतात आणि एकाच ठिकाणी साठत राहतात, तेव्हा ज्वालामुखी पर्वतांची निर्मिती होते. मॅग्मा थंड झाल्यावर त्याचे रूपांतर खडकात होते आणि प्रत्येक उद्रेकानंतर या पर्वताची उंची आणि आकार वाढत जातो.
* उदाहरण: आफ्रिकेतील माउंट किलिमांजारो आणि जपानमधील माउंट फुजी.
३. गट पर्वत किंवा विभंग पर्वत (Fault-Block Mountains)
कधीकधी,
टेक्टोनिक प्लेट्स एकमेकांवर आदळण्याऐवजी ताणल्या जातात किंवा एकमेकांपासून दूर सरकतात. या ताणामुळे भूकवचाला मोठे तडे जातात, ज्यांना 'फॉल्ट' (Fault) म्हणतात. या तड्यांमुळे जमिनीचा काही भाग खचतो, तर काही भाग वर उचलला जातो. असा वर उचलला गेलेला खडकांचा मोठा गट म्हणजे 'गट पर्वत'.
